اراک؛ باغشهری آباد با درختانی که قنات ها طی سالیانی دور، حیات شان را تضمین می کردند حالا تبدیل شده به شهری با ساختمان های بلند و زیرگذرها و روگذرهایی عظیم که گلوی قنات ها را می فشارند؛ آب را هدر می دهند و آنچه در این غوغای زیستی جدی گرفته نمی شود چالش هایی است که شهروندان را در تنگنا قرار می دهد. ساخت وسازهایی که بدون انجام مطالعات دقیق فنی و ارزیابی زیست محیطی اجرایی می شوند و مسوولانی که حل مشکلات را به دیگری پاس می دهند.
در نگاه اول چند شیلنگ آتش نشانی را می بینی که آبی زلال را به کوچه می ریزد. شهروندانی که از آنجا می گذرند می گویند در این بحران کم آبی معلوم نیست چرا هیچکس به این مساله توجه نکرده و ارگان های مسوول این چالش را جدی نمی گیرند؟ آنهم در این روزگار خشک بی پیری که استان مرکزی نیز با آن دست به گریبان است؛ مسوولان هم مثل همه مناطق ایران، نه خشکسالی را باور کرده اند و نه چالش های اساسی کمبود آب را. آب اما همچنان درحال هدر رفتن است و اینبار حادثه مربوط است به یک قنات قدیمی.
قنات وزیری شهر اراک نزدیک به 7 ماه است زخمی شده و آب آن در کوچه و خیابان رها شده است. طبق مصوبه ستاد بحران استان، شهرداری اراک موظف شد تا برای جلوگیری از خطر و هدررفت آب، ظرف 24 ساعت، آب قنات را به رودخانه پمپاژ کنند؛ اما این کار 23 روز طول کشیده است.
نادر بختیاری زاده مالک مرکز تجاری یاسمن درباره پروژه ساخت این مرکز به "جامعه پویا" گفت:«این پروژه در سال 1389 با مشاوره شهرداری اراک احداث شده،فاقد هرگونه تخلف ساختمانی بوده و همه مراحل آن بر اساس ضوابط قانونی و تمام نقشه های مصوبه سازمان نظام مهندسی و شهرداری اراک احداث شده است. به عنوان پروژه برترحوره انرژی واحدهای تجاری در استان مرکزی انتخاب شده است. بنده مالک، طراح و مجری هستم. در این پروژه با توجه به اعتقادی که به مسایل محیط زیستی داریم تلاش کردیم هیچ نخاله و ضایعات ساختمانی از اینجا بیرون نرود و تمام آنها را در ساخت خود ساختمان استفاده کردیم. این را از کانادا که در آنجا کار و زندگی می کنم الگو گرفتیم. پروژه آماده بهره برداری است و 15 متر عمق دارد. این ساختمان دو طبقه بالا آمده در حدود 7 و نیم متر. چون در کنار یکی از بناهای تاریخی ثبت شده اراک به نام "خانه خاکباز" قرار گرفته است. از سال 89 تا تابستان 1395 ما هیچ مشکلی نداشتیم و به آب برخورد نکردیم. در سال 1395 "پروژه پل تقاطع میدان شریعتی" که با طول 1222 متر و تعداد 29 پایه و 45 ستون و 146 شمع ساخته شد و از همان زمان مشکل نشت آب آغاز شد. در میدان شریعتی که مرکز این پروژه است و در وسط پل قرار دارد، یک رودخانه عریض 15 متری از آن عبور می کند چندین رشته قنات از جمله قنات "خان حاکم"، "وزیری" و "سپهداری" و چندین رشته ناشناخته دیگر در عمق 5 متر و 7 و 9 و 11 متر در این تقاطع عبور می کند. متاسفانه هیچگونه مطالعاتی بر روی این موضوع انجام نشده و این تخلف مدیران شهری اراک است. علاوه بر این ها در همین میدان شریعتی خط فیبرنوری که از پایتخت به غرب کشور می رود از وسط آن پل عبور می کند و حتی در مسیر حفاری نزدیک بوده که این کابل قطع بشود و اگر این اتفاق می افتاد شاید ارتباط غرب با پایتخت برای مدتی قطع می شد. در تابستان سال 1395 حفاری های شمع ها و پایه های پل، حدود 30 متر انجام شده و بنا بر اطلاع حاصله در این حفاری، آب در پروژه آنها افتاده و مجبور شده اند با روش سنتی و بدون اصول مهندسی، مسیر قنات ها را تغییر بدهند که سر از ساختمان تجاری یاسمن درآورده است و حالا نزدیک 7 ماه است که آب دارد هرز می رود. "
او در ادامه می گوید:" حال فکر کنید که آب، با حفاری آقایان در لایه های زمین افتاده است و شهرداری کاری کرده که ما تا این لحظه توجیهی برای آن پیدا نکرده ایم."
مالک ساختمانی که آب از زیر آن نشت کرده و بیرون زده در ادامه گفت :" « در قنات وزیری و در فاصله حدود حدود 30 متری ما در مسیر کف قنات، شهرداری چاهی به عمق 5 متر کنده و از کف قنات پایین رفته است. معمولا کف قنات ها را بر روی بستر رسی حرکت می دهند تا آب از آن عبور نکند و به مقصد برسد. سازمان پارک ها و 7فضای سبز شهرداری اراک در تابستان سال 95 آمده اند بر روی کف مسیر قنات وزیری چاه حفر کرده اند که ما هنوز علت را نمی دانیم. در همان تاریخ ما به مسوولان شهرداری و سازمان پارک ها اعلام خطر کردیم. حتی موزه مفاخر هم که احساس خطر ریزش موزه را کرده بود به شهرداری اعلام کرد؛ ولی تا امروز هیچ اقدامی انجام نگرفته است."
بختیارنژاد د ادامه تاکید کرد :" طی این مدت آب زیادی هدر رفت و من هم با هدف حساس کردن مسوولان، بالاخره تصمیم گرفتم آب را به خیابان هدایت کنم، شاید کس کاری بکند."
او گفت :"ما در حدود 700 تا 800 مترمکعب آب از اینجا بیرون ریختیم . بعد هم آتش نشانی آمد و نوار خطر هم کشید اینجا و گفتند چون آب به زیر خیابان می رود احتمال ریزش خیابان مقابل "موزه مفاخر" وجود دارد.
اما شهرداری، آتش نشانی را تحت فشار قرار داد تا نوار خطرها را جمع کردند و هرگونه اطلاع رسانی و دخالت از سوی آتش نشانی را در موضوع، ممنوع اعلام کرد. پس از آن، ما به صداوسیما درخواست مصاحبه دادیم. بعد جالب بود وقتی شهرداری متوجه شد که قرار است مصاحبه ای انجام شود روز قبل، معاون خدمات اجرایی سازمان پارک ها با نیروهای شان بالای چاه امده و داخل آن خاک رس و آهک خشک ریختند. می خواستند چاه را پر کنند تا در روز مصاحبه صداوسیمای اراک چیزی علیه شان نباشد. فردای ان روز هم یک گونی نخاله ساختمانی به داخل آن ریختند؛ ولی من در روز 21 بهمن ساعت 6 عصر فیلمی از این صحنه گرفته ام که موجود است و گزارش تلویزیونی آن نیز پخش شد.»
در آن گزارش شهردار گفت که اساسا این آبگرفتگی ارتباطی به قنات ندارد و به دلیل نزولات باران است و اشکال از پروژه ماست که زیاد پایین رفته و عایق ندارد. هر اتفاقی که افتاده و تمام اشکالات مربوط به مرکز تجاری یاسمن و مالکین است و تخلفات دیگری هم دارند که در مراجع قضایی در حال رسیدگی به آنها خواهیم شد؛ اما بنده به صراحت اعلام می کنم که تا امروز در هیچیک از مراجع قضایی بنده و مرکز تجاری یاسمن هیچ پرونده ای نداریم و هیچگونه محکومیتی نیز نداریم و اظهارات شهردار نادرست است.»
بختیاری نژاد گفت:«ناچار شدیم آبی را که از شهریور ماه در جوی کنار پروژه می ریختیم و لوله ها از زیر پیاده رو می رفتند و زیر پل به جوی آب ریخته می شد و از چشم مردم پنهان بود را در اسفندماه بیرون بیاوریم و به حالت علنی به خیابان ریخته شود تا شاید کسی واکنشی نشان دهد و مسوولان رسیدگی کنند که همین واکنش دوستداران محیط زیست و مردم را جلب کرد.»
حتی کارشناس دادگستری اظهارنظر کرده که «آبگرفتگی پروژه ما ارتباط مستقیمی دارد با حفاری چاهی که در مسیر قنات توسط سازمان پارک ها و فضای سبز انجام شده و ارتباط مستقیم به قنات وزیری و حفاری های میدان شریعتی دارد. به ناچار به اطلاع دادستان محترم رساندیم و ایشان به فرمانداری اطلاع دادند و بازدید میدانی انجام شد و همان زمان با توجه به نظرات کارشناسی در محل، "اعلام خطر" ریزش پیاده رو یا خیابان و ساختمان های مردم را کردند و دستور تشکیل جلسه ستاد مدیریت بحران اراک را دادند. نماینده ما در ان جلسه شرکت کرد و در مصوبه ستاد بحران اعلام شد که "برای جلوگیری از خطر و هدررفت آب، شهرداری اراک ظرف 24 ساعت، قنات را از محله ای حدود خیابان رودکی که دست بالای آن میدان می شود به رودخانه پمپاژ کنند که در نهایت به دریاچه میقان برود و آب هدر نرود تا کارشناسان آتش نشانی و نیروهای فنی بیایند و مسیر قنات را ببینند و مطالعاتی انجام شود و رفع اشکال شود. "
«اما مطالعات ستاد بحران که طبق مصوبه 24 ساعت تعیین شده بود ، 23 روز به طول انجامید. در تاریخ 22 اردیبهشت، آب را به سمت رودخانه منحرف کردند. در شهری که مرکز استان است، یک مصوبه اورژانسی 24 ساعته ، 23 روز طول کشیده است.»
اتمام نشتی آب
«از همان زمان در طی کمتر از چند ساعت، حدود 700 مترمکعب آب پروژه ما تمام شده و خشک شد و حتی یک قطره آب نداریم. شهردار اراک، شورای شهر تاکید و مصاحبه می کردند که این آب ارتباطی به قنات ندارد. فقط پروژه ما را مقصر می دانستند، حال سوال من این است که چطور پس از این اقدام خشک شد؟ »
لایروبی قنات
به گفته فعالان محیط زیست اراک، در حالی که لایروبی قنوات بر عهده شهرداری هاست اما شهرداری اراک علاوه در تعلل در امر لایروبی قنات، بی توجهی های جدی نسبت به محیط زیست دارد. از جمله اینها هرس نکردن درختان درسال گذشته بود که در زمستان باعث شکستن درختان شد و اعتراض دوستداران محیط زیست اراک و رسانه های محلی و استانی را در پی داشت.»
نیما حسنی در اینباره به جامعه پویا گفت :«قنات ها نیز به علت همین مساله و لایروبی نشدن، مشکلات متعددی از جمله همین نشت آب را داشته اند. طی همین چند روز که لایروبی انجام می شود حجم بسیاری از گل و لای و ریشه درختان در مسیر آب بوده و آنرا مسدود کرده است که فیلم و عکس آن موجود و مستندسازی شده. قنواتی که از صدها سال قبل آب را به شهر می رساندند و یک شهر را تامین می کردند، به خاطر بی توجهی و لایروبی نکردن و به حال خود رها شدن در حال از دست رفتن است.»
شهردار اراک: مالک مقصر است
محمدابراهیم عباسی شهردار اراک درباره عاملان اصلی نشت آب در ساختمان تجاری یاسمن به "جامعه پویا" گفت:«مالک، مسیر این قنات را که از داخل ملکش عبور می کرده منحرف کرده و آورده در خیابان شهید بهشتی و پیاده رو. علاوه بر آن، رعایت مساِئل فنی را نکرده و نظارت درستی بر امور فنی در هنگام اجرای پروژه نداشته و تخلف کرده است. به همین دلیل شهرداری اراک به این ساختمان، "پایان کار" نداده است.»
عباسی از شکایتی خبر داد که از سوی شهرداری علیه مالک انجام شده و به زودی به نتیجه خواهد رسید."
اما نادر بختیاری نژاد مالک و سازنده "مرکز تجاری یاسمن" در پاسخ او گفت:«جواز این ساختمان را شهرداری صادر کرده است. ما درخواست 13 ونیم متر ارتفاع داده بودیم که شهرداری اراک آنرا به 7 و نیم متر کاهش داد و گفتند که شما زیرزمین اضافه کنید. شهرداری مجوز 15 متر خاک برداری را برای ما صادر کرد. در سال 1389 از من تعهد محضری گرفتند و مرا به دفترخانه اسناد رسمی فرستادند که شما به شرطی می توانید کار کنید که تغییر مسیر و فاصله قنات را که در پیاده رو قرار گرفته 2 متر افزایش دهید و مسیر را ایمن سازی کنید چون شهرداری بودجه لازم را ندارد. چطور من می توانستم بدون مجوز، مسیر قنات را تغییر بدهم؟»
ناصر عسگری معاون خدمات شهری شهردار اراک نیز در اینباره گفته است:« این قنات بیش از 30 سال است که متروکه بوده و کسی اطلاعی از ان نداشته است. مالک آنزمان که اقدام به حفر زیرزمین کرده است اجرای قنات را دیده» اما مالک مرکز تجاری می گوید که «قنات متروکه نبوده و از زمان کودکی من تا امروز دایر بوده و سازمان پارک ها از آن بهره برداری می کرده است.»
میراث فرهنگی:کار غیراصولی شهرداری
سیدمحمد حسینی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اراک می گوید:« به نظر می رسد اقدام شهرداری در آنجا غیراصولی است و ساخت وسازهایی انجام گرفته و مجوزهایی داده شده بدون اینکه بدانیم آن زیر چه خبر است و چه اتفاقاتی افتاده است.»
از سوی دیگر مدیرکل بحران استانداری اراک نیز به رسانه ها گفته که «قنات سمت ضلع غربی خیابان شهید بهشتی کاملا مسدود شده و فقط قنات ضلع شرقی هست که در مسیر هست.»
اما بازدیدهای میدانی چیز دیگری را می گویند. آب ورودی به "مرکز تجاری یاسمن" هر روز بیشتر از گذشته می شود و تجهیزات آتش نشانی که در اختیار مالک قرار گرفته تا فعلا مشکل را سامان دهی کند نتوانسته اند مساله را به طور کامل حل کنند. آب همچنان در پیاده روها و خیابان اطراف جاری است. یکی هنگام عبور می ایستد و با تعجب نگاه می کند و دنبال منشا و سرچشمه آب می گردد. دیگری سری از بی توجهی مسوولان در این بحران بی آبی استان مرکزی تکان می دهد و نفر بعد جلو می رود و آبی به سر و رویش می زند و وقتی آب را زلال و گوارا می یابد می نوشد.
تقاطع غیرهمسطح شهرداری
در همان حال که شهرداری، ساخت غیراصولی مرکز تجاری یاسمن را عامل اصلی این معضل می داند، مالک بنا اما مدعی است که برای تقاطع غیرهمسطحی که شهرداری در چند صد متری مرکز تجاری یاسمن در حال ساخت است حفاری هایی انجام شده که باعث بریده شدن قنات شده است. او می گوید:«یک پل هوایی به طول 1222 متر یعنی بیش از یک کیلومتر است و دارای 146 شمع. یعنی 146 شمع 30 متری باید در زمین زده بشود. طبیعی است که ممکن است به رشته قنات ها آسیب زده باشد. البته این ارتباطی به پیمانکار ندارد و باید مطالعات این پروژه قبل از کلنگ زنی و اجرا به طور دقیق و علمی انجام می شد. مدیریت شهری و شورا باید درست عمل می کردند و الان باید پاسخگو باشند. پروژه را شروع کرده اند، حفاری به عمق 30 متر انجام شده ؛ در میدان شریعتی چندین رشته قنات است که "قنات خان حاکم" ، "قنات وزیری" و "قنات سپهداری" و قنات های دیگری که الان خشک شده اند. وقتی این حفاری ها در عمق 30 متری زمین انجام شده این قنات ها در ارتفاع های مختلف عبور می کنند بریده شده اند و تغییر مسیر داده اند و چون خاک اینجا شنی بوده ، آب در کل منطقه حرکت کرده است.»
بحران آب در استان مرکزی
اگر خبرهای استان مرکزی و مرکز آن اراک را مرور کنید به معضل آب در این استان طی دهه گذشته پی می برید. با این همه و در چنین شرایطی که قنات ها می توانند به عنوان بهترین سیستم مدیریت منابع آب به کار آیند و کمک حال خشکسالی ها باشند اما نه تنها فراموش شده اند بلکه با ندانم کاری آب شان هدر می رود و در عمل هیچ یک از متولیان نیز کاری اساسی نمی کنند.
بختیارنژاد می گوید:" 6ماه است خواهش و تمنا می کنم و از کانادا تلفن و نامه فرستاده م که قنات وزیری مشکل پیدا کرده و بیایید آب را به رودخانه هدایت کنید. اما این کار را نکردند. بعد به صداوسیما متوسل شدیم و به ستاد بحران مراجعه کردیم و از دادستان خواهش کردیم. به هر جایی که می شناختیم مراجعه کردیم تا بالاخره اخیرا چند روزی است که آب را به سمت تالاب میقان هدایت کرده اند.»
مطالعه و باز هم مطالعه
اینکه کی مقصر است و کی مسوول و چه سازمان یا ارگانی عامل ایجاد این چالش فاجعه گون در یکی از زیست بوم های خشک ایران شده نیاز به بررسی های بیشتر و کمی تامل و صبر دارد. اما سخن نهایی را از زبان دکتر فریدون قدیمی، دانشیار دانشگاه صنعتی اراک و متخصص زمین شناسی بشنویم. او که به دعوت دفتر آب وخاک اداره کل جهادکشاورزی اراک برای انجام تحقیقات و علت یابی حادثه مذکور از نقاط مختلف آن دیدن کرده به "جامعه پویا گفت :" تا تحقیقات درست و علمی بر روی حادثه و حواشی آن صورت نگیرد نمی توانیم قطعا بگوییم علت نشت آب چه بوده ولی بنده در چند بازدیدی که داشتم فکر می کنم به احتمال خیلی زیاد، زیرگذر شهرداری قنات را بریده است. یکی از شمع های زیرگذر از قنات عبور کرده و آقایان متوجه نشده اند.
او تاکید می کند که دراین حادثه هیچکس، نه شهرداری و نه پیمانکارو نه مالک ساختمان تجاری را مقصر نمی داند بلکه اشکال از روش های ماست که برای اجرای پروژه ها، مطالعات قبل از اجرا انجام نمی دهیم. درحالی که وقتی کار سازه ای انجام می شود هر سازه بزرگی باید بداند آیا قنات، فیبر یا گسل عبور می کند؟ اما متاسفانه اینها این محاسبات را نداشته اند.
دکترقدیمی درپاسخ به این سوال که آیا تحقیقات را انجام دادید یا نه و نتیجه چه شد ، می گوید:"قرار بود انجام بدهیم اما دفتر آب وخاک دیگر پیگیر ماجرا نشد و نامه ای برای بنده نفرستاد که موافق انجام مطالعات و تحقیقات هست یا نه؟"
این متخصص زمین شناسی درباره سرنوشت نهایی قنات وزیری می گوید:" پیش بینی من این بود که ممکن است قنات های دیگری هم درگیر باشند. الان که موقتا بسته شده و من نمی دانم چه کار کرده اند.شاید برای همیشه حل شده باشد و یا سال ها بعد دوباره تکرار شود. تنها در صورتی می توان با قاطعیت درباره این ماجرا نظر داد که مطالعه علمی روی آن صورت بگیرد.اما ما حاضریم صدها برابر برای یک سازه هزینه کنیم اما برای مطالعه تمایل به هزینه کردن نداریم. به تحقیقات اهمیت نمی دهیم و قوانینی مثل ارزیابی زیست محیطی را زیرپا می گذاریم. در نتیجه این حوادث اتفاق می افتاد. تا بخش مطالعه و تحقیقات پروژه ها را به درستی فعال نکرده و انجام ندهیم باید منتظر این اتفاق های تلخ باشیم."
الهه موسوی/مجله هفتگی جامعه پویا